Δρ. Ανδρέας Χατζηχαμπής
Επιστημονικός Υπεύθυνος ΚΥΚΠΕΕ
Η υποβάθμιση του περιβάλλοντος είναι μια πραγματικότητα που βιώνουν οι σύγχρονες κοινωνίες. Οι παγκόσμιες απαιτήσεις για τροφή, ένδυση, στέγαση και μεταφορές επιταχύνονται. Γενικά, οι επιλογές, οι διαχειριστικές και αναπτυξιακές προσεγγίσεις και πρακτικές των ανθρώπινων κοινωνιών, ασκούν πιέσεις στα φυσικά οικοσυστήματα, προκαλώντας μεταβολές που συμβαίνουν πέρα από τα όρια στα οποία μπορούν αυτά να λειτουργήσουν, οδηγώντας τα σε σταδιακή υποβάθμιση και καταστροφή (ΕΟΠ, 2010). Αυτές οι μεταβολές στα φυσικά οικοσυστήματα έχουν αλυσιδωτές επιπτώσεις στην οικονομία και την κοινωνική συνοχή και εκφράζονται ως παγκόσμια περιβαλλοντικά προβλήματα. Η κλιματική αλλαγή, η απώλεια της βιοποικιλότητας, η ρύπανση, η ενεργειακή κρίση, η άνοδος της στάθμης των θαλασσών και η οξίνιση των ωκεανών είναι μόνο μερικά από τα παγκόσμια περιβαλλοντικά προβλήματα που βιώνουμε σήμερα. Τεράστια προβλήματα υγείας αναφύονται ως αποτέλεσμα των παγκόσμιων αυτών περιβαλλοντικών προβλημάτων.
Καθίσταται πλέον επιτακτική η ανάγκη να επαναπροσδιορίσουμε τη σχέση μας με τη φύση και το περιβάλλον, με τρόπο που όχι μόνο θα συμβάλουμε στην άμβλυνση των επιπτώσεών μας στο περιβάλλον αλλά και θα οδηγηθούμε σε σύγχρονες και καινοτόμες περιβαλλοντικά αειφορικές λύσεις. Τι όμως σημαίνει πραγματικά η αειφορία που επιδιώκουμε και ποια η σχέση της με την περιβαλλοντική εκπαίδευση που υπήρχε μέχρι σήμερα;
Η Αειφορία χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τους δασολόγους και αφορούσε στη διαχείριση των δασών με τρόπο ώστε αυτά να αποδίδουν προϊόντα για πάντα (αεί + φέρω). Στην ελληνική χρησιμοποιείται ως συνώνυμη έννοια με τη βιωσιμότητα. Με απλά λόγια η αειφορία μιας πρακτικής ή μιας κοινωνίας ή της φύσης είναι βασικά η ικανότητά της να λειτουργήσει στο διηνεκές (Φλογαϊτη, 2006, σελ. 91). Από αυτή την περιγραφή προκύπτουν μερικά βασικά ερωτήματα όπως είναι τα επόμενα: ποια κατάσταση πρέπει να είναι αειφόρος, για ποιον να διασφαλιστεί η κατάσταση της αειφορίας και με ποιον τρόπο μπορεί να διασφαλιστεί η αειφορία της συγκεκριμένης κατάστασης (Δημητρίου, 2009). Πολλοί υποστηρίζουν ότι η έννοια της αειφορίας αναδεικνύει φιλοσοφικές, ηθικές, πολιτικές, περιβαλλοντικές και εκπαιδευτικές διαστάσεις.
Ας αναλογιστούμε όλοι εμείς που ασχολούμαστε με την περιβαλλοντική εκπαίδευση, ποιο είναι αυτό που μας εμπνέει και αποτελεί κινητήριο δύναμη για τις πάμπολλες ώρες ενασχόλησής μας με την καλλιέργεια στους μαθητές μας αξιών, δεξιοτήτων, στάσεων και συμπεριφορών φιλικών προς το περιβάλλον; Ας διερωτηθούμε ποιού επιθυμούμε να διασφαλιστεί η κατάσταση της αειφορίας; Όντως επιθυμούμε να διασφαλιστεί η κατάσταση της αειφορίας για την ανάπτυξη; Είναι η αειφορία της ανάπτυξης που είναι το κρίσιμο ζητούμενο στη σύγχρονη περιβαλλοντική κρίση ή μήπως η αειφορία του πλανήτη μας, η αειφορία της Γης;
Η επικέντρωση στις ανάγκες και η επίδοση στη φύση μιας ακραίας εργαλειακότητας για κάλυψη των αναγκών των υπαρχουσών και των μελλοντικών γενεών, κατά πολλούς, ξεφεύγει από τις φιλοπεριβαλλοντικές αξίες που σήμερα καλείται η εκπαίδευση να καλλιεργήσει. Από ηθικής πλευράς σηματοδοτεί τη μετάβαση από τον οικοκεντρισμό της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στον ακραίο ανθρωποκεντρισμό της κάλυψης καταναλωτικών αναγκών.
Σήμερα, όσο ποτέ άλλοτε, είναι ανάγκη να ενισχύσουμε την κατανόηση των βασικών οικολογικών συστημάτων και βιοκοινοτήτων του πλανήτη μας. Να προωθήσουμε την συναισθηματική σύνδεσή μας με τον πλανήτη και τους ζωντανούς οργανισμούς του και να εκπαιδεύσουμε τους μαθητές μας για την αναζήτηση ενός διαφορετικού τρόπου ζωής πιο φιλικού προς το περιβάλλον. Η εκπαίδευση για την Αειφορία της Γης, αναγνωρίζοντας την ανθρώπινη δραστηριότητα ως την κύρια αιτία για τη σύγχρονη περιβαλλοντική κρίση, οργανώνει το περιεχόμενό της γύρω από τις έννοιες των οικολογικών ορίων και της συμμετοχής των ατόμων στα περιβαλλοντικά ζητήματα, επιδιώκοντας την οικοδόμηση μιας στενής σχέσης μεταξύ του ανθρώπου, της φύσης και του περιβάλλοντος. Εμπεριέχει την έννοια της φέρουσας ικανότητας των οικοσυστημάτων, του οικολογικού αποτυπώματος και των ορίων αντοχής των οικοσυστημάτων. Επιδιώκει τη βελτίωση της ποιότητας ζωής του ανθρώπου, η οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ποιότητα του περιβάλλοντος και την ισορροπία των οικολογικών διεργασιών. Η ευημερία του ανθρώπου έχει άμεση σχέση με το περιβάλλον και τα όρια που θέτουν οι οικολογικές διεργασίες εντός και μεταξύ των φυσικών συστημάτων και μπορούν να αποτελέσουν τον γνώμονα για τις ανθρώπινες επιλογές. Η φύση και οι οικολογικές διεργασίες μπορούν να θεωρούνται ως μοντέλο για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή αναπτυξιακών έργων σε πολλαπλά επίπεδα. Η συμμετοχικότητα, η δημοκρατικότητα και η περιβαλλοντική δράση είναι αναγκαία στοιχεία για την προστασία του πλανήτη μας. Με καινοτόμα εκπαιδευτικά προγράμματα τα οποία θα προωθούν μέσα από τη γνωστική σύγκρουση, την εννοιολογική και την ολιστική κατανόηση των περιβαλλοντικών ζητημάτων, επιστρατεύοντας περιπετειώδεις εξερευνήσεις για την ανακάλυψη της φύσης και την επίλυση σημαντικών και υπαρκτών προβλημάτων της καθημερινότητας, μπορεί να επιτευχθεί μια αλλαγή στις περιβαλλοντικές στάσεις των μαθητών οι οποίοι σίγουρα θα κληθούν να επιδείξουν την ετοιμότητά τους για να αναλάβουν προσωπική και συλλογική δράση ώστε να ελαττώσουν την αρνητική επίδρασή τους πάνω στη Γη.
Είναι αναγκαίο σήμερα να μεταβούμε από την απλή γνώση της Γης και της φύσης, στην εξοικείωση και στην εμπειρία μέσα από πιο βιωματικές προσεγγίσεις, πιο πραγματικές και καθημερινές καταστάσεις και περιβάλλοντα, όπου θα επιδιώκουμε να κάνουμε κτήμα μας κάτι από την εμπλουτισμένη και ζωντανεμένη αίσθηση της γνώσης, κάτι από τον ουσιώδη, ποιητικό χαρακτήρα αυτού που εννοούσε ο ποιητής και φιλόσοφος Henry Thoreau όταν έγραφε:
Ζήσε κάθε εποχή του χρόνου, καθώς περνά.
Ανάπνευσε τον αέρα, πιες το ποτό, δοκίμασε τα φρούτα
και άφησε τον εαυτό σου στις επιρροές κάθε ενός από αυτά…
Άνοιξε όλους τους πόρους του δέρματός σου
και λούσου σε όλες τις παλίρροιες της Γης,
σε όλα τα ρεύματα και τους ωκεανούς της, σε όλες τις εποχές της…
Να πρασινίσεις με το χειμώνα, να ανθίσεις με την άνοιξη,
να κιτρινίσεις με το καλοκαίρι και να ωριμάσεις με το φθινόπωρο
(Thoreau, 1962, τομ.1, σσ.394-5).
Αν ζητούμενο είναι να καλέσουμε όχι μόνο τους εκπαιδευτικούς αλλά και τους ίδιους τους μαθητές μας να γίνουν φορείς μετασχηματισμού και ελπίδας για τον πλανήτη μας που «συστενάζει και συνωδίνει» τότε πρέπει να θέσουμε την κριτική περιβαλλοντική εκπαίδευση υψηλά στις προτεραιότητές μας. Μια περιβαλλοντική εκπαίδευση προσανατολισμένη στις αξίες και στη δράση, ολιστική και συστημική, διεπιστημονική και διαθεματική. Μια περιβαλλοντική εκπαίδευση για την αειφορία της Γης.
Ας συνεχίσουμε όλοι μας να αγωνιζόμαστε για την αειφορία της Γης ή ακόμα καλύτερα για την ευφορία της Γης.